image Home       image Fowles,       image Fitzgerald,       image r04 06 (9)       image R 22MP (3)       image 45 (3)       

Linki

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
W
YKŁAD
PIERWSZY
Z
ARYS
ROZWOJU
FENOMENOLOGII
R. Ingarden,
Wstęp do fenomenologii Husserla.
Wykłady wygłoszone na Uniwersytecie w Oslo
(15 wrzesień – 17 listopad 1967),
tł. A. Półtawski, PWN, Warszawa 1974,
s. 7-29.
Monachium
oraz
Metoda transcendentalna a psychologiczna
Maxa
Schelera, wówczas również docenta w Jenie
Dwa przymiotniki użyte
w tytule ostatniej pracy, „psychologiczny” i „transcendentalny” będą
później odgrywały przez długi czas ważną rolę w dyskusji nad metodą
filozofii.
Pragnę zacząć od krótkiego przeglądu faz rozwojowych fenome-
nologii. Ci trzej myśliciele bowiem, początkowo nieznani,
zapoczątkowali prąd, do którego przyłączyło się później wielu
filozofów zarówno w Niemczech, jak i we Francji, w Belgii i w
Ameryce. Ponieważ zaś fenomenologia rozwijała się przy współudziale
różnych badaczy, działających w wielu krajach, jej oblicze zmieniało
się też w miarę upływu lat. Ważną jest zatem rzeczą zorientowanie się
w przebiegu tych zmian.
Pierwsza faza rozwoju fenomenologii trwa od roku 1900 mniej
więcej do wybuchu pierwszej wojny światowej. Epoce tej nadała
decydujące piętno działalność i osiągnięcia naukowe samego Husserla.
Dlatego mówię o „fenomenologii getyngeńskiej”, choć od połowy tego
okresu rozwija się w Monachium drugie centrum filozofii
fenomenologicznej. Po ogłoszeniu
Badań logicznych
Husserl został
mianowany profesorem w Getyndze i działał tam aż do roku 1916.
Jednak w chwili wybuchu wojny wielu z jego uczniów wyruszyło na
front, sam zaś Husserl również nie mógł już nadal spokojnie pracować
nad zagadnieniami filozoficznymi. W ten sposób już w roku 1914
powstała pewna przerwa w rozwoju fenomenologii. Na rok przed
wybuchem wojny ukazał się pierwszy tom „Jahrbuch für Philosophie
und phänomenologische Forschung”, zawierający drugie wielkie dzieło
Husserla, a mianowicie księgę pierwszą
Idei czystej fenomenologii i
fenomenologicznej filozofii
Miały one obejmować trzy księgi, dwie
WYKŁAD PIERWSZY
15 września 1967
Słowo „fenomenologia” jest wieloznaczne; muszę zatem przede
wszystkim nadać mu pewne, technicznie przynajmniej, ograniczone
znaczenie. Pierwszy raz pojawiło się ono, jak wiemy, już w wieku
XVIII, w jednym z listów Kanta. Następnie mamy wielką
Feno-
menologię ducha
Hegla. W ostatniej zaś ćwierci zeszłego wieku fizycy
mówili często o „fenomenologii”, mając na myśli opis obserwowanych
faktów w przeciwstawieniu do hipotez sformułowanych ma-
tematycznie. Był to okres, w którym starano się „oczyszczać” pojęcia
fizykalne i dostosowywać ich treść do danych doświadczenia. Nazy-
wano to fenomenologią.
Fenomenologia, o której zamierzam mówić w niniejszych wykła-
dach, powstała w wieku dwudziestym; można nawet podać dokładną
datę jej powstania: rok 1900-1901. W roku tym ukazały się trzy dzieła
autorów, którzy się wówczas nawet wzajemnie nie znali i nie wiedzieli,
że wkrótce staną się głównymi przedstawicielami nowego kierunku
filozoficznego. Są to:
Badania logiczne
Edmunda Husserla, docenta w
Halle
Fenomeno
logia woli
Aleksandra Pfändera, wówczas docenta w
1
Edmund Husserl,
Logische Untersuchungen, Erster Teil: Prolegomena zur
reinen Logik
, Halle a.d. S. 1900;
Zweiter Teil: Untersuchungen żur Phänomenologie
und Theorie der Erkenntnis
, Ibid., 1901.
2
Alexander Pfänder,
Phänomenologie des Wollens. Eine psychologische
Analyse,
Leipzig 1900; ostatnie wyd., München 1963.
3
Max Scheler,
Die transzendentale und die psychologische Methode. Eine
grundsätzliche Erörterung zur philosophischen Methodik,
Jena 1900 (praca ha-
bilitacyjna Uniwersytetu w Jenie, 1899).
4
Edmund Husserl,
Ideen zu einer reinen Phänomenologie und
1
    W
YKŁAD
PIERWSZY
Z
ARYS
ROZWOJU
FENOMENOLOGII
pozostałe księgi nie ukazały się już jednak za życia Husserla. Dzieło to
zamyka pierwszy okres fenomenologii; zawiera ono jednocześnie nową
zmianę stanowiska Husserla, otwierając tym samym fazę drugą jego
filozofii. Faza ta jest zarazem początkiem rozwoju ruchu
fenomenologicznego. Sytuacja Husserla na uniwersytecie
getyngeńskim była przez szereg lat trudna. Został on mianowicie
mianowany profesorem wbrew woli wydziału, który pragnął przyznać
katedrę historykowi filozofii. Jego powołanie przez berlińskie
ministerstwo na profesora nadzwyczajnego w Getyndze załatwione
zostało przez Wilhelma Diltheya; była to przy tym katedra osobista, nie
związana formalnie z wydziałem. Wskutek tego był Husserl przez
szereg lat bojkotowany. Gdy w roku 1907 ministerstwo zamierzało
uczynić go profesorem zwyczajnym, wydział sprzeciwił się temu
twierdząc, iż jest on pozbawiony talentu. Zdarzenie to przygnębiło go
bardzo. W swych wykładach musiał więc Husserl początkowo
zdobywać sobie również słuchaczy. W pierwszych latach miewał na
sali wykładowej tylko po kilku studentów. W dodatku mówił do owych
słuchaczy o rzeczach, z których pojmowali oni bardzo niewiele.
Husserl wyszedł wówczas w swych pracach daleko poza
Badania
logiczne
i rozwijał zupełnie nową problematykę, której sens i cele były
dla studentów niezrozumiałe. Dziś wiemy, że były to początki
problematyki konstytutywnej.
Wreszcie jednak został Husserl profesorem zwyczajnym. Gdy na
wiosnę roku 1912 przybyłem do Getyngi, sytuacja była już inna. Sala
wykładowa była pełna. Istniało też już Towarzystwo Filozoficzne,
stowarzyszenie studentów, założone przez uczniów Husserla. Liczyło
ono 20-25 członków (mężczyzn i kobiet), między nimi już kilku
doktorów. Dwa lata później przyszła jednak wojna wraz ze swymi
skutkami. W Getyndze prowadził wówczas również seminarium docent
Adolf Reinach. Był on uczniem Theodora Lippsa, później jednak stał
się fenomenologiem. Był to znakomity nauczyciel. Bezpośrednio przed
wojną prowadził tak zwane „ćwiczenia dla zaawansowanych”
poświęcone problematyce ruchu. Brało w nich udział 15-20 osób;
spośród nich przeżyły wojnę prawie wyłącznie kobiety i obcokrajowcy.
Reszta poległa. Nie sprawdziłem, jaki procent słuchaczy ówczesnego
seminarium Husserla przeżył (liczyło ono około 30 osób), ale np. z
pięciu Polaków, którzy w nim brali udział, dwu zginęło na wojnie. Taki
był los tzw. „koła getyngeńskiego”.
Okres drugi rozpoczął się wraz z powołaniem Husserla do Fry-
burga [Bryzgowskiego]. Po śmierci Windelbanda Heinrich Rickert
przeniósł się do Heidelbergu, Husserl zaś na wiosnę 1916 roku objął
katedrę we Fryburgu. I tu powstała początkowo podobna sytuacja jak
przedtem w Getyndze. Przeniosłem się wówczas wraz z Husserlem z
Getyngi do Fryburga. Na sali bywało 5-6 słuchaczy, pozostali byli na
froncie. W dodatku byli oni wszyscy uczniami tzw. ,,szkoły
południowoniemieckiej”, założonej przez Heinricha Rickerta, Wil-
helma Windelbanda i Emila Laska. Jednym z uczniów Rickerta był
Martin Heidegger. Habilitował się on u Rickerta bezpośrednio przed
przybyciem Husserla. Większość uczniów getyngeńskich była na
froncie. W 1917 roku padł Reinach. W lecie 1916 roku przyjechała do
Fryburga Edith Stein, aby doktoryzować się u Husserla, zaś jesienią
roku 1916 zaczęła pracować jako asystentka nad jego rękopisami. Ja
pisałem moją pracę doktorską, potem musiałem wyjechać do Krakowa;
przyjechałem stamtąd jesienią 1917 roku tylko na egzamin doktorski i
w końcu stycznia 1918 powróciłem do Polski. Edith Stein pozostała,
niewiele to jednak zmieniło sytuację na uniwersytecie. Husserl musiał
tam sobie wytworzyć całkiem nowe środowisko. Udało mu się to po
paru latach, tak że pisał mi w latach 1921-23 o dużym ruchu na swym
seminarium. Był wówczas już bardzo znany, zjeżdżali się do niego
studenci i młodzi filozofowie z całego świata. Nie zdawał sobie jednak
wówczas sprawy z tego, że obok niego działa we Fryburgu Martin
Heidegger, który wprawdzie już w roku 1917 przyznawał się do
fenomenologii i często w następnych latach odwiedzał Husserla, w
phänomenologischen Philosophie,
„Jahrbuch für Philosophie und phänomenologische
Forschung”, Bd I: 1913 oraz, osobno, Halle 1913. Ostatnie wy d. w:
Husserliana,
Rd
III, Haag 1950. Przekład polski D. Gierulanki, Warszawa 1967.
2
W
YKŁAD
PIERWSZY
Z
ARYS
ROZWOJU
FENOMENOLOGII
gruncie rzeczy jednak szedł własnymi drogami i począł wywierać na
studentów własny wpływ, nie zawsze przychylny dla Husserla. Okazało
się to jednak dopiero pod koniec lat dwudziestych, gdy Heidegger
powrócił do Fryburga jako profesor zwyczajny. Na ogół jednak wydaje
się, iż pierwsze dziesięciolecie powojenne było dla fenomenologii
bardzo korzystne. Był to okres wielkiego rozmachu nie tylko samego
Husserla, jego działalności nauczycielskiej i wyjazdów z odczytami,
lecz w ogóle rozmachu fenomenologii. Był to czas nadzwyczajnej
aktywności nauczycielskiej i literackiej Maxa Schelera w Kolonii. Jego
prace, m.in.
Formalizm w etyce i materialna etyka wartości
wywarły
ogromny wpływ. Niestety, Scheler umarł w roku 1928. W tym czasie
ukazało się również kilka tomów „Jahrbuch für Philosophie und
phänomenologische Forschung”, zawierających pewne ważne prace.
Do roku 1930 trwał zatem wielki okres rozwoju, postępu, również
samego Husserla. Husserl jednak milczał od czasu
Idei
I i nie publi-
kował nic aż do roku 1929. Ale w wykładach uniwersyteckich rozwijał
żywą działalność naukową, posuwając naprzód swe badania analityczne
w wielu kierunkach. Doszło przy tym do zmiany jego stanowiska w
różnych istotnych kwestiach (logika transcendentalna, badania nad
czasem, rozbudowa transcendentalnego idealizmu itd.). Jeździ też z
odczytami do Londynu, Amsterdamu, Paryża, propagując tam
fenomenologię. Jesienią 1928 roku przechodzi na emeryturę;
wprawdzie wykłada dalej na uniwersytecie, jednak jego pozycja
doznaje wyraźnego osłabienia zarówno wskutek przejścia w stan
spoczynku, jak i wskutek wznowionej działalności Heideggera we
Fryburgu. Husserl nie zdaje sobie jednak z tego sprawy. W roku 1929
obchodzi jubileusz siedemdziesięciolecia i ogłasza swe trzecie ważne
dzieło.
Logika formalna i transcendentalna
napisane na nowo w
oparciu o dawniejsze wykłady, sięgające roku 1920 czy 1921.
Nieco później — w roku 1931 — ukazują się
Medytacje
Kartezjańskie
będące opracowaniem odczytów paryskich z roku
1929
Husserl zamierzał ogłosić również tekst niemiecki. Wkrótce
jednak doszedł do przekonania, że redakcja ta nie odpowiada już
sytuacji, jaka powstała tymczasem w Niemczech, i postanowił napisać
redakcję zupełnie nową (wiem o tym
z
listów, jakie od niego
otrzymywałem). W ciągu kilku lat rozpoczynał on szereg ciągle no-
wych redakcji tej pracy. Miała ona stać się jego głównym dziełem.
Prócz tego, przeprowadzał różne prace przygotowawcze do wielkiego
systematycznego dzieła fenomenologii. W Archiwum Husserla w
Louvain znajdują się ślady projektu tego dzieła, mającego obejmować
cztery tomy. Żadna z tych rzeczy nie została jednak opublikowana
przez samego Husserla. Dopiero około roku 1936/37 rozpoczął pisanie
nowego dzieła. Obszerna część tego, co dziś nosi tytuł
Kryzys nauki
europejskiej a fenomenologia transcendentalna
ukazała się wreszcie w
roku 1937, ale nie w Niemczech, lecz w Belgradzie, w czasopiśmie
„Philosophia”, które
zaczai
redagować Artur Liebert, wyemigrowawszy
w tym czasie do Jugosławii
Ten okres, po roku 1930 do śmierci
Husserla w roku 1938, stanowi trzecią fazę fenomenologii. Wskutek
różnych okoliczności następuje wówczas osłabienie jej wpływów
zarówno w Niemczech, jak i gdzie indziej, w szczególności osłabienie
osobistych wpływów Husserla, spowodowane jego długim milczeniem.
W latach trzydziestych wygłasza on znowu szereg odczytów, m. in. w
Pradze i Wiedniu, los jego fenomenologii jest jednak już na dłuższy
7
Edmund Husserl,
Méditations cartesiennes, introduction á
la phenomenologie,
traduit de l'allemand par Gabrielle Peiffer et Emmanuel Levinas, Paris 1931.
8
Por. wyd. niemieckie: Edmund Husserl,
Cartesiainische Meditationen und
Pariser Vortrage,
herausgeg. u. eingeleitet von S. Strasser, Haag 1950, 2. Aufl. Haag
1963.
9
Edmund Husserl,
Die Krisis der europäischen Wissenschaften und die
transzendentale: Phänomenologie. Eine Einleitung in die phänomenologische
Philosophie,
„Philosophia”, Belgrad, t. I, 1936, s. 77-176. Wydanie całości (nie
skończonej):
Husserliana,
Bd VI, Haag 1954.
5
Max Scheler, Der
Formalismus in der Ethik und die materiale Werthethik. Mit
besonderer Berücksichtigung der Ethik L Kants,
Teil I, „Jahrbuch...” Bd I, 1913, Teil
II, ibid., Bd II: 1916. Wyd. osobne obu części razem, Halle 1916. Ostatnie wyd.,
Gesammelte Werke,
Bd II, Bern 1954.
6
Edmund Husserl,
Formale und transzendentale Logik, Versuch einer Kritik
der logischen Vernunft,
„Jahrbuch...” Bd X, 1929 oraz osobno, Halle 1929.
3
     W
YKŁAD
PIERWSZY
Z
ARYS
ROZWOJU
FENOMENOLOGII
czas przesądzony. Zwyciężył go z jednej strony Heidegger, z drugiej
zaś Hitler. O przyczynach tego osłabienia wpływów opowiem później
dokładniej, gdy będę jeszcze mówił o samym Husserlu.
Husserl umarł w kwietniu 1938 roku. Potem przyszła druga wojna
światowa. Jednak jeszcze w ostatniej chwili przed jej wybuchem
dyrektor Instytutu Filozofii w Louvain, Leon Nöel, posłał swego
ucznia, O. H. L. Van Bredę, do Fryburga, aby uratował rękopisy
Husserla. Husserl, który publikował stosunkowo bardzo mało,
pozostawił mnóstwo stenograficznych rękopisów, około 30 tyś. kartek.
Tę bogatą spuściznę rodzina Husserla przekazała Van Bredzić, który
przewiózł ją do Louvain. Tam przystąpiono do porządkowania,
przepisywania na maszynie i wreszcie do przygotowania do druku tych
rękopisów. Dopiero jednak od roku 1950 zaczęły się ukazywać tzw.
Husserliana
(dotąd 11 tomów)
dzięki czemu rozpoczął się nowy
okres historii fenomenologii. Zanim jednak do tego doszło, powstała
dziwna sytuacja: w ostatnich latach przed drugą wojną światową, a
także w czasie wojny, zaznaczyły się we Francji nowe, coraz silniejsze
wpływy Husserla i fenomenologii w ogóle, w szczególności zaś
Heideggera. Podlegali im Jean-Paul Sartre, Jean Wahl, Maurice
Merleau-Ponty, Gabriel Marcel i in. Powstał tak zwany
egzystencjalizm, uważany często za fenomenologię; w wielu punktach
nie jest on jednak zgodny ze stanowiskiem Husserla i pozostaje pod
wyraźnym wpływem Heideggera. Paul Ricoeur, który przełożył [na
francuski]
Idee,
jest bliższy Husserlowi. Od czasu przełożenia w
ostatnich latach wielu pism Husserla na język francuski, jego wpływy
we Francji wzrosły. Podobne oddziaływanie mają
Husserliana.
To jest
ostatni pozytywny renesans wpływów samego Husserla w szerokim
świecie. W wielu innych krajach, w Ameryce Łacińskiej, a także w
pewnych kołach Stanów Zjednoczonych zaczyna się obecnie
rzeczywiście studiować jego pisma. To jednak, co rozwija się w tych
latach, jak to widać na podstawie serii wydawniczej
„Phanomenologica”, jest nie tyle dalszą fazą samej fenomenologii, ile
pewną fazą rozwijającej się nauki o fenomenologii Husserla. Nie
wyrosła dotąd nowa generacja fenomenologów, którzy opracowywaliby
samodzielnie zagadnienia fenomenologiczne w duchu Husserla.
Pogłębione studium Husserla może jednak doprowadzić do odrodzenia
znów efektywnego filozofowania fenomenologicznego.
Co rozumie się przez fenomenologie pochodzącą od Husserla?
Najpierw czysto formalnie: jest to odrębny sposób podejścia do
zagadnień filozoficznych, a zarazem odrębna technika językowego
przedstawiania wyników, uzyskanych dzięki takiemu podejściu do
świata czy też rozważaniu świata. Krótko mówiąc, jest to metoda
fenomenologiczna. Oczywiście, nie każdy, kto stanie się feno-
menologiem, będzie nią operował w ten sam sposób. Istnieją różne
odmiany tej metody, powstałe w zależności od talentu i psychiki
uprawiającego ją fenomenologa. Wszystkie te odmiany posiadają
jednak pewien rdzeń łączący wszystkich nas, fenomenologów, mimo
tego, iż nie zgadzamy się między sobą co do różnych twierdzeń
szczegółowych.
Można jednak również mówić o fenomenologii w innym znacze-
niu: mianowicie jako o zespole twierdzeń, czy systemie teorii, będą-
cych wynikiem fenomenologicznego sposobu badania. Tu zaś na
pierwszym miejscu znajduje się fenomenologia Husserlowska jako
całość dla siebie, która odróżnia się pod wieloma istotnymi względami
od fenomenologii Maxa Schelera czy tzw. ,,Monachijczyków” (A.
Pfändera, M. Geigera, D. v. Hildebranda i in.), czy wreszcie od filozofii
Heideggera. Między tymi fenomenologiami istnieją duże różnice w
szczegółach. Młodsi badacze nie powtarzają tylko słów ojca
fenomenologii, lecz chcą za pomocą jego metody iść dalej naprzód; i
dlatego dochodzą oni niekiedy do wyników innych niż te, jakich
życzyłby sobie Husserl. Nie jest to zatem „szkoła”.
Fenomenologowie pracowali na bardzo różnych terenach. Już w
pierwszym tomie „Jahrbuch...” pojawiło się całe bogactwo tematów.
Przede wszystkim tom ten zawiera
Idee czystej fenomenologii
Husserla.
Jest to w pewnym sensie praca z teorii poznania: analiza świadomości
10
W chwili wygłaszania tych odczytów.
4
 W
YKŁAD
PIERWSZY
Z
ARYS
ROZWOJU
FENOMENOLOGII
przy poznawaniu różnych przedmiotów. Przy tym zostaje rozwinięta
problematyka całych mnogości aktów świadomych, świadomych
operacji itd., a także metodologia samej fenomenologii.
Obok tego znajdujemy w tym tomie wielkie dzieło Schelera,
Formalizm w etyce a materialna etyka wartości,
będące rozprawa z
formalną etyka Kanta, Następnie Moritza Geigera
Przyczynki do
fenomenologii rozkoszy estetycznej
, a zatem pewien fragment estetyki.
Alexander Pfänder publikuje tam
Fenomenologią usposobień
jest to
szczególnego rodzaju psychologia. Wreszcie Adolf Reinach
przedstawia
Aprioryczne podstawy prawa cywilneg
, rozprawę z
filozofii prawa. A więc już w pierwszym tomie wystąpiła różnorodność
badanych przedmiotów, która nadal pozostała charakterystyczna dla
fenomenologii. Podobnie mają się rzeczy w późniejszych tomach
„Jahrbuch...”, a także w innych pismach fenomenologów. Wskutek tego
fenomenologią interesowali się badacze różnych specjalności.
Chcąc dzisiaj mówić o Husserlu, nie wolno zapomnieć, iż jest
jeszcze za wcześnie na syntetyczne omówienie jego filozofii — przede
wszystkim dlatego, że duża część jego spuścizny nie została jeszcze
opublikowana. Ponadto w historii wystąpiły trzy różne aspekty filozofii
Husserla, względnie jego oddziaływania. Aspekt pierwszy — to
filozofia Husserla taka, jaka się przedstawia w świetle pism, które on
sam opublikował. Chodzi mianowicie o następujące dzieła i daty:
W roku 1891 ukazała się
Filozofia arytmetyki,
tom I
Po nim miał
nastąpić tom drugi, jednak Husserl odrzucił następnie zarówno
uzyskane w tej książce wyniki, jak i zastosowaną w niej metodę
badania.
1900/01:
Badania logiczne.
Między
Filozofią arytmetyki
a
Bada-
niami
minęło zatem dziesięć lat, w czasie których Husserl opublikował
tylko niewielkie artykuły krytyczne. Dotąd nie wiadomo dokładnie, co
właściwie robił on przez te lata. Odnośne rękopisy częściowo zaginęły,
częściowo nie są jeszcze odcyfrowane. Wiemy tylko, że przestał on
zajmować się problematyką
Filozofii arytmetyki
i poświęcał dużo
uwagi współczesnym pracom logicznym. Wobec
Algebry logiki
Schrödera nastawiony był bardzo krytycznie; zarazem pracował nad
krytyką logiki psychologistycznej i szukał ścisłej drogi filozoficznego
ugruntowania logiki. Owocem tych lat są
Badania logiczne
;
po ich
opublikowaniu milczał znowu ponad 10 łat, wypełnionych intensywną
pracą nad różnorodnymi zagadnieniami. Szukał teraz drogi
ugruntowania filozofii w ogóle.
W roku 1911 ukazał się niewielki artykuł w czasopiśmie „Logos”:
Filozofia jako nauka ścisła
. W nim występuje po raz pierwszy słowo
„fenomenologia”; w pierwszym bowiem wydaniu
Badań logicznych
nazywa on tę filozofię „opisową psychologią” (Brentano). Ta niewielka
praca jest pierwszym rezultatem całego dziesięciolecia poszukiwań
nowej filozofii.
Przychodzi następnie rok 1913, w którym ukazują się
Idee czystej
fenomenologii,
Księga I.
Ogólne wprowadzenie do czystej fenomeno-
logii;
zawierają one istotną część wyników badań Husserla po roku
1901. W rękopisie istniały jeszcze dwa inne tomy. Edith Stein jako
asystentka Husserla przygotowała je do druku w czasie wojny i
przedłożyła Husserlowi w roku 1918. Nie był on jednak zadowolony z
tej redakcji. Przyczyną tego był prawdopodobnie fakt, iż uczynił on
tymczasem znaczne postępy w analizie pierwotnej świadomości czasu i
w problematyce konstytutywnej, umacniając się zarazem coraz bardziej
w swych tendencjach idealistycznych. Później przekazał Husserl tekst
11
Moritz Geiger,
Beitrage zur Phänomenologie des ästhetischen Genusses,
„Jahrbuch...” Bd I: 1913.
12
Alexander Pfänder,
Zur Phänomenologie der Gesinnungen,
„Jahrbuch...”, Bd
I: 1913 i Bd III: 1916.
13
Adolf Reinach,
Die apriorischen Grundlagen des bürgerlichen Rechts,
„Jahrbuch...”, Bd I: 1913.
14
Edmund Husserl,
Philosophie der Arithmetik. Psychologische und logische
Untersuchungen,
Erster Band, Haale-Saale 1891.
15
Ernst Schröder,
Vorlesungen über die Algebra der Logik,
Bd l - C, Leipzig
1890 - 95.
16
Edmund Husserl,
Philosophie als strenge Wissenschaft, „
Logos” (Tübingen),
Bd I: 1910 - 11, s. 289 - 341. Wyd. książkowe: Frankfurt/M 1965.
5
       [ Pobierz całość w formacie PDF ]

  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • zolka.keep.pl

    		•